- ostatnia aktualizacja:
55 minut temu
Gwałty:
Zgwałcenia są najczęściej spotykaną formą przestępczości seksualnej podlegającej karze. Art. 197 polskiego kodeksu karnego charakteryzuje to przestępstwo jako: doprowadzenie innej osoby przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do obcowania płciowego, a także doprowadzanie innej osoby do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności .
Ustawa rozumie obcowanie płciowe jako kontakt genitanlo-genitalny, genitalno-oralny, genitalno-analny, a inne czynności seksualne jako obmacywanie, zmuszanie do masturbacji itd.
Ofiarami tak rozumianego zgwałcenia mogą więc być zarówno kobiety jak i mężczyźni
Z ciekawostek, w Katowicach długo wspominano sprawę, w której żona zgwałciła męża analnie za pomocą kombinerek (cóż, najwyraźniej sobie zasłużył, a żona dostała wyrok)
Jak pokazują statystyki policyjne z ostatnich lat, liczba zgwałceń jest wysoka i przedstawiała się następująco: 2011 – 1498, 2010 - 1567, 2009 – 1530.
Wydaje się, iż ma to związek z rosnącą świadomością społeczną, wiarą w schwytanie przestępcy, poprawą wykrywalności czy nieco surowszymi karami orzekanymi przez sądy.
Gwałt i napaść na tle seksualnym z perspektywy psychologiczno-seksuologicznej
Uwarunkowania gwałtów można rozpatrywać z różnych perspektyw teoretycznych.
Teorie psychodynamiczne wiążą przyczyny gwałtów z aktem agresji. Przedstawiciele tego nurtu twierdzą, że gwałt motywowany jest przyjemnością seksualną, ponieważ jest skutkiem chęci zadawania bólu i wymuszenia uległości na drugiej osobie.
W ujęciu behawiorystycznym przyczyną gwałtu są wypaczone odruchy seksualne. U podłoża zjawiska leży mechanizm warunkowania. Ma on wpływ na dalsze realne działania w sferze aktywności seksualnej, np. skojarzenie aktywności seksualnej z przemocą.
Gwałty można podzielić według typologii Godlewskiego na:
1. Gwałty motywowane głównie pozaseksualnie:
a) władcze, gdzie sprawca oczekuje na okazanie uznania, szacunku przez ofiarę. Celem gwałtu jest uspokojenie własnej niepewności, niezaradności, to rodzaj wyładowania frustracji, podniesienia samooceny, upewnienia się, że wciąż ma się władzę.
b) gniewne – motywacją jest odwet za krzywdy doznane od innej kobiety. Czyli gościa wkurzy żona, więc idzie wkurwiony na miasto, nienawidząc wszystkich bab dookoła i postanawia swoje wkurzenie przeobrazić w gwałt, coby pokazać jaki to jest silny i jak bardzo ma na kobiety wyjebane, taki tam rodzaj zemsty na całym kobiecym rodzie.
c) represyjne – motywacją jest potrzeba ukarania ofiary. Takie gwałty zdarzają się często w małżeństwach i długotrwałych związkach, gdy partner dowiaduje się o zdradzie, lub czuje się upokorzony i przez gwałt upokorzyć partnerkę.
2. Gwałty motywowane seksualnie niespecyficzne bądź kombinowane, gdzie motywacją jest uzyskanie satysfakcji seksualnej:
3. Gwałty motywowane seksualnie:
a) sytuacyjne – motywacją jest zaspokojenie popędu seksualnego przy błędnej interpretacji zachowania ofiary. Typowe sytuacje dyskotekowe, gdzie kobiety flirtują, nie chcąc jednak stosunku, a tu psikus.
b) instrumentalne, wiążące się z innymi dewiacjami. Pole do popisu dla zwyroli, gwałt jest często jedyną formą stosunku seksualnego dającego pełną satysfakcję.
c) sadystyczne – motywacją jest zaspokojenie potrzeby seksualnej, poczucie władania i dysponowania ciałem ofiary. Kiedy role play przestaje się sprawdzać i tylko autentyczny strach ofiary i uległość są w stanie zaspokoić sadystę.
4. Gwałty dewiacyjne – aktywność seksualna sprawcy wynika z zaburzonej seksualności.
Wśród sprawców gwałtów dominują osoby z wykształceniem podstawowym (ok. 70%), w wieku średnio 22-40 lat (ok. 70%), bezrobotni lub pracujący incydentalnie (63%), stanu wolnego (50%), uprzednio karani (58%), w tym za przestępstwa seksualne (30%), z problemem alkoholowym i innymi uzależnieniami (60%) oraz z zaburzeniami osobowości (głównie antysocjalna) – 77% (Lew-Starowicz, 2002).
Znaczący odsetek gwałtów ma miejsce w stałych związkach. W badaniach Butin i wsp. (2004) za Bancroft, 2011, przeprowadzonych w USA (Chicago) odpowiednio 29% kobiet i 22% mężczyzn informowało o znacznej lub umiarkowanej agresji w bliskim związku. Bancroft (2011) wysuwa przypuszczenie, że w określonej grupie mężczyzn łatwiej przychodzi wyrażenie złości poprzez wymuszenie współżycia, aniżeli w sposób nieseksualny. Problematyka przemocy seksualnej w bliskich związkach jest niezwykle złożona, obarczona wieloma stereotypami (min. poczucie własności partnera, ukrywanie problemów związku przed otoczeniem, a także opór otoczenia przed zgłaszaniem do organów ścigania zauważonych sytuacji przemocowych).
Ofiary gwałtu
Następstwa gwałtu u ofiar są różnorodne – od zaburzeń w relacjach interpersonalnych, trwałego upośledzenia funkcjonowania psychicznego do postrzegania gwałtu jako mało istotnego epizodu nie niosącego żadnych odległych skutków. Zależy to od osobowości, charakterystyki czynu, reakcji ofiary w jego trakcie, czy poziomu wsparcia otoczenia po zdarzeniu. Niezmiernie istotnym czynnikiem jest również wpływ procedur prawnych (ściganie przestępstwa z urzędu czy na wniosek ofiary). Ofiara w chwili zgłoszenia gwałtu (jeżeli ma to miejsce w krótkim czasie po zdarzeniu) jest w trakcie przeżywania silnego stresu lub wstrząsu. Stan ten uniemożliwia jej często zadbanie o siebie, właściwą ocenę sytuacji, w jakiej się znalazła. Ofiara najczęściej chce jak najszybciej odciąć się od zdarzenia, zapomnieć. To może skutkować decyzją o nie wnoszeniu wniosku o wszczęcie postępowania. W takim przypadku uruchomienie procedur prawnych z urzędu (w kontekście proponowanych zmian), zważywszy na stan psychiczny, w jakim znajduje się ofiara, jest najbardziej zasadne.
Silna reakcja psychologiczna typowa dla ofiar gwałtów może trwać kilka miesięcy. U części kobiet rozwija się zespół stresu pourazowego, różnie długo utrzymująca się postawa lękowa wobec mężczyzn, depresja, utrata poczucia własnej wartości, zaburzenia w życiu seksualnym oraz relacjach partnerskich.
Zespół stresu pourazowego lub depresja pojawiają się u 94% ofiar po tygodniu od zdarzenia, po trzech miesiącach spada on do 47% (Rothbaum i wsp. 1992 za: Bancroft, 2011). Z innych badań wynika, że zespół stresu pourazowego u większości ofiar utrzymuje się rok i dłużej (Van Berlo, 2000 za: Bancroft, 2011).
Cechuje się on następującymi objawami:
a) nawracające, uporczywie przykre wspomnienia wydarzeń, sny wiążące się z urazem;
b) uczucie nawracania urazowego wydarzenia (czasem ze złudzeniami, omamami);
c) usiłowanie unikania wspomnień;
d) znacznie zmniejszone zainteresowanie ważnymi zadaniami życia codziennego;
e) uczucie oddalenia i wyobcowania w relacjach interpersonalnych;
f) ograniczenie zakresu uczuć (np. niezdolność do miłości);
g) poczucie braku perspektyw w przyszłości;
h) bezsenność, drażliwość lub wybuchy gniewu;
i) trudności w koncentracji uwagi;
j) nadmierna czujność;
k) występowanie objawów wegetatywnych (związane ze wspomnieniami).
U ok. 10% ofiar gwałtów występuje „syndrom urazu po gwałcie”, którego głównymi objawami są: dolegliwości związane z urazem fizycznym, bóle głowy, zmęczenie, bezsenność, nadwrażliwość na bodźce, reagowanie nieadekwatnie na sytuacje lękowe (płacz, śmiech), uczucie wstydu, poniżenia, samoobwinianie się, potrzeba ucieczki (podróżowanie), bierność, izolowanie się, szukanie wsparcia w rodzinie, koszmary nocne i lęki, fobie, depresje, zaburzenia psychiczne, zaburzenia seksualne, uzależnienia. U wielu ofiar nawet po 2. latach od gwałtu nadal występują: poczucie lęku, zaburzenia nerwicowe i emocjonalne. Natomiast u części ofiar nie pojawiają się wyraźne reakcje w odpowiedzi na gwałt (tzw. utajona reakcja na zgwałcenie), a ukryta depresja lub zaburzenia osobowości ujawniają się dopiero po wielu miesiącach (Lew-Starowicz, 2001)
Jednym z częstszych objawów u ofiar gwałtów są problemy seksualne. W obrazie klinicznym dominują zaburzenia pożądania (unikanie aktywności seksualnej, obniżenie poziomu podniecenia podczas aktywności seksualnej).
Pomoc ofiarom gwałtu może mieć miejsce na trzech etapach:
1. Natychmiast po gwałcie. Podczas wszczęcia procedury śledczej niezbędne jest natychmiastowe udzielenie wsparcia adekwatnego do potrzeb osoby pokrzywdzonej. Często na tym etapie osoba pokrzywdzona może zostać wtórnie zraniona, gdy podczas zebrania dowodów czy obdukcji pojawia się nietaktowne, przedmiotowe traktowanie ofiary.
2. Podczas następnych dni, tygodni. Bezpośrednie następstwa. Opieka może polegać na monitorowaniu sytuacji osoby pokrzywdzonej. Zdarza się, że wstrząs jest tak silny, że osoba nie może samodzielne zadbać o siebie. Złość i rozpacz to typowe reakcje emocjonalne u ofiar. Celem interwencji jest przywrócenie równowagi emocjonalnej, nabranie dystansu do wydarzenia, który umożliwi dalszą pracę terapeutyczną. Reakcja psychologiczna, która pojawia się u ofiary gwałtu przypomina często kryzys wynikający z utraty bliskiej osoby opisany prze Kubler- Ross. Fazy radzenia sobie z utratą, czyli: zaprzeczenie, złość, targowanie się, depresja, akceptacja, mogą stanowić punkt odniesienia w pracy z ofiarą. Na tym etapie występują także kryzys zaufania, wolności i tożsamości. Ten ostatni, najbardziej dotkliwy, przejawia się min. poczuciem utraty atrakcyjności, zbezczeszczania, poczuciem bycia niegodnym miłości, uczuć pozytywnych. Najważniejsze wyzwanie, przed jakim stoi psycholog, to towarzyszenie przeżyciu reakcji emocjonalnych i uczucia utraty. Ważnym elementem pomocy jest również praca z najbliższymi ofiary.
3. Gdy upłyną miesiące od zdarzenia. Może rozwinąć się Zespół Stresu Pourazowego, wtedy niezbędne jest ponowne przyjrzenie się zdarzeniu i zastosowanie procedur terapeutycznych.
Literatura dotycząca tematyki przemocy seksualnej jest niezwykle szeroka. Pojawiają się teorie wyjaśniające zjawisko, które często są ze sobą sprzeczne. Interpretacje teoretyczne są niezwykle ważnym elementem stanowiącym bazę do tworzenia programów prewencyjnych, czy wypracowaniu standardów pomocy ofiarom. Jednak empatyczne, pełne zrozumienia wsparcie, pozbawione ocen jest najważniejszym elementem pomocy ofiarom krzywdzenia.
Literatura:
Bancroft J.: Seksualność człowieka. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.
Beisert M.: Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców. Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Drosdzol A., Kamiński R., Kowalczyk R. i in.: Wybrane zagadnienia seksuologii sądowej [w] Skrzypulec V. [red.] Wstęp do seksuologii. Wydawnictwo Kwieciński, Katowice 2005.
Godlewski J.: Typologia zgwałceń. Psychiatria Polska. 1987, 21(4), 296-301.
Lew-Starowicz Z.: Seksuologia sądowa. PZWL, Warszawa 2002.
Pospiszyl K.: Przestępstwa seksualne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Zgwałcenia są najczęściej spotykaną formą przestępczości seksualnej podlegającej karze. Art. 197 polskiego kodeksu karnego charakteryzuje to przestępstwo jako: doprowadzenie innej osoby przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do obcowania płciowego, a także doprowadzanie innej osoby do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności .
Ustawa rozumie obcowanie płciowe jako kontakt genitanlo-genitalny, genitalno-oralny, genitalno-analny, a inne czynności seksualne jako obmacywanie, zmuszanie do masturbacji itd.
Ofiarami tak rozumianego zgwałcenia mogą więc być zarówno kobiety jak i mężczyźni
Z ciekawostek, w Katowicach długo wspominano sprawę, w której żona zgwałciła męża analnie za pomocą kombinerek (cóż, najwyraźniej sobie zasłużył, a żona dostała wyrok)
Jak pokazują statystyki policyjne z ostatnich lat, liczba zgwałceń jest wysoka i przedstawiała się następująco: 2011 – 1498, 2010 - 1567, 2009 – 1530.
Wydaje się, iż ma to związek z rosnącą świadomością społeczną, wiarą w schwytanie przestępcy, poprawą wykrywalności czy nieco surowszymi karami orzekanymi przez sądy.
Gwałt i napaść na tle seksualnym z perspektywy psychologiczno-seksuologicznej
Uwarunkowania gwałtów można rozpatrywać z różnych perspektyw teoretycznych.
Teorie psychodynamiczne wiążą przyczyny gwałtów z aktem agresji. Przedstawiciele tego nurtu twierdzą, że gwałt motywowany jest przyjemnością seksualną, ponieważ jest skutkiem chęci zadawania bólu i wymuszenia uległości na drugiej osobie.
W ujęciu behawiorystycznym przyczyną gwałtu są wypaczone odruchy seksualne. U podłoża zjawiska leży mechanizm warunkowania. Ma on wpływ na dalsze realne działania w sferze aktywności seksualnej, np. skojarzenie aktywności seksualnej z przemocą.
Gwałty można podzielić według typologii Godlewskiego na:
1. Gwałty motywowane głównie pozaseksualnie:
a) władcze, gdzie sprawca oczekuje na okazanie uznania, szacunku przez ofiarę. Celem gwałtu jest uspokojenie własnej niepewności, niezaradności, to rodzaj wyładowania frustracji, podniesienia samooceny, upewnienia się, że wciąż ma się władzę.
b) gniewne – motywacją jest odwet za krzywdy doznane od innej kobiety. Czyli gościa wkurzy żona, więc idzie wkurwiony na miasto, nienawidząc wszystkich bab dookoła i postanawia swoje wkurzenie przeobrazić w gwałt, coby pokazać jaki to jest silny i jak bardzo ma na kobiety wyjebane, taki tam rodzaj zemsty na całym kobiecym rodzie.
c) represyjne – motywacją jest potrzeba ukarania ofiary. Takie gwałty zdarzają się często w małżeństwach i długotrwałych związkach, gdy partner dowiaduje się o zdradzie, lub czuje się upokorzony i przez gwałt upokorzyć partnerkę.
2. Gwałty motywowane seksualnie niespecyficzne bądź kombinowane, gdzie motywacją jest uzyskanie satysfakcji seksualnej:
3. Gwałty motywowane seksualnie:
a) sytuacyjne – motywacją jest zaspokojenie popędu seksualnego przy błędnej interpretacji zachowania ofiary. Typowe sytuacje dyskotekowe, gdzie kobiety flirtują, nie chcąc jednak stosunku, a tu psikus.
b) instrumentalne, wiążące się z innymi dewiacjami. Pole do popisu dla zwyroli, gwałt jest często jedyną formą stosunku seksualnego dającego pełną satysfakcję.
c) sadystyczne – motywacją jest zaspokojenie potrzeby seksualnej, poczucie władania i dysponowania ciałem ofiary. Kiedy role play przestaje się sprawdzać i tylko autentyczny strach ofiary i uległość są w stanie zaspokoić sadystę.
4. Gwałty dewiacyjne – aktywność seksualna sprawcy wynika z zaburzonej seksualności.
Wśród sprawców gwałtów dominują osoby z wykształceniem podstawowym (ok. 70%), w wieku średnio 22-40 lat (ok. 70%), bezrobotni lub pracujący incydentalnie (63%), stanu wolnego (50%), uprzednio karani (58%), w tym za przestępstwa seksualne (30%), z problemem alkoholowym i innymi uzależnieniami (60%) oraz z zaburzeniami osobowości (głównie antysocjalna) – 77% (Lew-Starowicz, 2002).
Znaczący odsetek gwałtów ma miejsce w stałych związkach. W badaniach Butin i wsp. (2004) za Bancroft, 2011, przeprowadzonych w USA (Chicago) odpowiednio 29% kobiet i 22% mężczyzn informowało o znacznej lub umiarkowanej agresji w bliskim związku. Bancroft (2011) wysuwa przypuszczenie, że w określonej grupie mężczyzn łatwiej przychodzi wyrażenie złości poprzez wymuszenie współżycia, aniżeli w sposób nieseksualny. Problematyka przemocy seksualnej w bliskich związkach jest niezwykle złożona, obarczona wieloma stereotypami (min. poczucie własności partnera, ukrywanie problemów związku przed otoczeniem, a także opór otoczenia przed zgłaszaniem do organów ścigania zauważonych sytuacji przemocowych).
Ofiary gwałtu
Następstwa gwałtu u ofiar są różnorodne – od zaburzeń w relacjach interpersonalnych, trwałego upośledzenia funkcjonowania psychicznego do postrzegania gwałtu jako mało istotnego epizodu nie niosącego żadnych odległych skutków. Zależy to od osobowości, charakterystyki czynu, reakcji ofiary w jego trakcie, czy poziomu wsparcia otoczenia po zdarzeniu. Niezmiernie istotnym czynnikiem jest również wpływ procedur prawnych (ściganie przestępstwa z urzędu czy na wniosek ofiary). Ofiara w chwili zgłoszenia gwałtu (jeżeli ma to miejsce w krótkim czasie po zdarzeniu) jest w trakcie przeżywania silnego stresu lub wstrząsu. Stan ten uniemożliwia jej często zadbanie o siebie, właściwą ocenę sytuacji, w jakiej się znalazła. Ofiara najczęściej chce jak najszybciej odciąć się od zdarzenia, zapomnieć. To może skutkować decyzją o nie wnoszeniu wniosku o wszczęcie postępowania. W takim przypadku uruchomienie procedur prawnych z urzędu (w kontekście proponowanych zmian), zważywszy na stan psychiczny, w jakim znajduje się ofiara, jest najbardziej zasadne.
Silna reakcja psychologiczna typowa dla ofiar gwałtów może trwać kilka miesięcy. U części kobiet rozwija się zespół stresu pourazowego, różnie długo utrzymująca się postawa lękowa wobec mężczyzn, depresja, utrata poczucia własnej wartości, zaburzenia w życiu seksualnym oraz relacjach partnerskich.
Zespół stresu pourazowego lub depresja pojawiają się u 94% ofiar po tygodniu od zdarzenia, po trzech miesiącach spada on do 47% (Rothbaum i wsp. 1992 za: Bancroft, 2011). Z innych badań wynika, że zespół stresu pourazowego u większości ofiar utrzymuje się rok i dłużej (Van Berlo, 2000 za: Bancroft, 2011).
Cechuje się on następującymi objawami:
a) nawracające, uporczywie przykre wspomnienia wydarzeń, sny wiążące się z urazem;
b) uczucie nawracania urazowego wydarzenia (czasem ze złudzeniami, omamami);
c) usiłowanie unikania wspomnień;
d) znacznie zmniejszone zainteresowanie ważnymi zadaniami życia codziennego;
e) uczucie oddalenia i wyobcowania w relacjach interpersonalnych;
f) ograniczenie zakresu uczuć (np. niezdolność do miłości);
g) poczucie braku perspektyw w przyszłości;
h) bezsenność, drażliwość lub wybuchy gniewu;
i) trudności w koncentracji uwagi;
j) nadmierna czujność;
k) występowanie objawów wegetatywnych (związane ze wspomnieniami).
U ok. 10% ofiar gwałtów występuje „syndrom urazu po gwałcie”, którego głównymi objawami są: dolegliwości związane z urazem fizycznym, bóle głowy, zmęczenie, bezsenność, nadwrażliwość na bodźce, reagowanie nieadekwatnie na sytuacje lękowe (płacz, śmiech), uczucie wstydu, poniżenia, samoobwinianie się, potrzeba ucieczki (podróżowanie), bierność, izolowanie się, szukanie wsparcia w rodzinie, koszmary nocne i lęki, fobie, depresje, zaburzenia psychiczne, zaburzenia seksualne, uzależnienia. U wielu ofiar nawet po 2. latach od gwałtu nadal występują: poczucie lęku, zaburzenia nerwicowe i emocjonalne. Natomiast u części ofiar nie pojawiają się wyraźne reakcje w odpowiedzi na gwałt (tzw. utajona reakcja na zgwałcenie), a ukryta depresja lub zaburzenia osobowości ujawniają się dopiero po wielu miesiącach (Lew-Starowicz, 2001)
Jednym z częstszych objawów u ofiar gwałtów są problemy seksualne. W obrazie klinicznym dominują zaburzenia pożądania (unikanie aktywności seksualnej, obniżenie poziomu podniecenia podczas aktywności seksualnej).
Pomoc ofiarom gwałtu może mieć miejsce na trzech etapach:
1. Natychmiast po gwałcie. Podczas wszczęcia procedury śledczej niezbędne jest natychmiastowe udzielenie wsparcia adekwatnego do potrzeb osoby pokrzywdzonej. Często na tym etapie osoba pokrzywdzona może zostać wtórnie zraniona, gdy podczas zebrania dowodów czy obdukcji pojawia się nietaktowne, przedmiotowe traktowanie ofiary.
2. Podczas następnych dni, tygodni. Bezpośrednie następstwa. Opieka może polegać na monitorowaniu sytuacji osoby pokrzywdzonej. Zdarza się, że wstrząs jest tak silny, że osoba nie może samodzielne zadbać o siebie. Złość i rozpacz to typowe reakcje emocjonalne u ofiar. Celem interwencji jest przywrócenie równowagi emocjonalnej, nabranie dystansu do wydarzenia, który umożliwi dalszą pracę terapeutyczną. Reakcja psychologiczna, która pojawia się u ofiary gwałtu przypomina często kryzys wynikający z utraty bliskiej osoby opisany prze Kubler- Ross. Fazy radzenia sobie z utratą, czyli: zaprzeczenie, złość, targowanie się, depresja, akceptacja, mogą stanowić punkt odniesienia w pracy z ofiarą. Na tym etapie występują także kryzys zaufania, wolności i tożsamości. Ten ostatni, najbardziej dotkliwy, przejawia się min. poczuciem utraty atrakcyjności, zbezczeszczania, poczuciem bycia niegodnym miłości, uczuć pozytywnych. Najważniejsze wyzwanie, przed jakim stoi psycholog, to towarzyszenie przeżyciu reakcji emocjonalnych i uczucia utraty. Ważnym elementem pomocy jest również praca z najbliższymi ofiary.
3. Gdy upłyną miesiące od zdarzenia. Może rozwinąć się Zespół Stresu Pourazowego, wtedy niezbędne jest ponowne przyjrzenie się zdarzeniu i zastosowanie procedur terapeutycznych.
Literatura dotycząca tematyki przemocy seksualnej jest niezwykle szeroka. Pojawiają się teorie wyjaśniające zjawisko, które często są ze sobą sprzeczne. Interpretacje teoretyczne są niezwykle ważnym elementem stanowiącym bazę do tworzenia programów prewencyjnych, czy wypracowaniu standardów pomocy ofiarom. Jednak empatyczne, pełne zrozumienia wsparcie, pozbawione ocen jest najważniejszym elementem pomocy ofiarom krzywdzenia.
Literatura:
Bancroft J.: Seksualność człowieka. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.
Beisert M.: Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców. Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Drosdzol A., Kamiński R., Kowalczyk R. i in.: Wybrane zagadnienia seksuologii sądowej [w] Skrzypulec V. [red.] Wstęp do seksuologii. Wydawnictwo Kwieciński, Katowice 2005.
Godlewski J.: Typologia zgwałceń. Psychiatria Polska. 1987, 21(4), 296-301.
Lew-Starowicz Z.: Seksuologia sądowa. PZWL, Warszawa 2002.
Pospiszyl K.: Przestępstwa seksualne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
25
